محله
شهر مکان و تجلی گاه حضور و شعور است. شهر و محله های آن مکانی است که همه بخش های ساکن و ساکنان بخش های آن می توانند در آن شکوفا شوند. محله مکان گشایش فکر است و شعف خاطر.
پیوند پایدار مابین انسان و محیط مبنی بر تعامل قابلیت های بالقوه قلمروی کالبدی و نیازهای انسان است. توسعه محله ای به معنای گونه ای از پناهگاه های انسانی است که در آن همزیستی مؤثر انسان به محیط کالبدی به ارضاء نیازهای جمعی انسان در قالب مفهوم محله منتهی گردد. به این دلیل وجود هر نمودی در توسعه محله ای گویای حضور مردم در محله است. اگر چه مشارکت مردم در توسعه محله ای ابعاد گوناگون دارد، اما از مهمترین مؤلفه های حضور مردم در چگونگی توسعه پایدار محله ای توجه به نیازهای مشترک آنان در قالب یک زندگی جمعی است .
اگر به شهرهای گذشته ایران نگاهی انداخته شود متوجه ساختار به سامان آنها شده که دارای معنی و محتوا بوده‌اند. ساختار کوچه‌ها، عرض معابر، شکل میدان‌ها و ... همه به گونه‌ای بوده است که بین مردم یک شهر، ارتباط محله‌ای و هویت اجتماعی ایجاد می کرده است که همه این عوامل، یک ساختار فیزیکی و کالبدی با عنوان محله به وجود می‌آورده است.
در این معنا و مفهوم"محله" همیشه تداعی گر وجود زنجیره ای از خانواده ها با بسیاری از ویژگیها و بازخوردها و ارزش های فرهنگی نسبتاً مشابه در حیطه جغرافیایی با بافت و محدوده مشخص است.
شهرهای قدیم بر نظام محله بندی و سلسله مراتب تقسیمات آن (بازار و مرکز شهر، محله، کوی و ...) استوار بوده که هم به روابط اجتماعی و اقتصادی شهر و هم به روابط اداری، ارتباطی و خدماتی شهر، سازمان می داده است. در واقع محله در عین اینکه یک جزء از کل است ولی همزمان دارای یک کلیت کوچکتر مبتنی بر ویژگیهای مکانی خاص خود می باشد.
کارکردهای مرکز محل
یکی از کارکردهای مرکز محله که کما بیش در عموم مراکز محله ها قابل مشاهده است، کارکرد ارتباطی مرکز محله است به این ترتیب که هر مرکز محله اغلب در نقطه ای شکل می گرفت که از نظر دسترسی دارای بهترین دسترسی ممکن نسبت به نقاط گوناگون محله باشد، زیرا محل استقرار فضاها و عناصر خدماتی متعلق به محله بود انواع و خصوصیات عناصر و فضاهای مزبور تحت تاثیر عوامل متعددی از جمله خصوصیات اقلیمی جغرافیایی و توان اقتصادی ساکنان شهر شکل می گرفته است. یکی از نخستین فضاهایی که در بسیاری از مراکز محله شکل می گرفت، فضایی برای تجمع اهالی و انجام مراسم و آیین های معمول و مذهبی بوده است. این فضا اغلب عبارت از فضایی مذهبی مانند آتشکده (در ایران پیش از اسلام) مسجدها، حسینیه، تکیه، سقاخانه و گاه به ندرت مزار و مانند آن بوده است.
فضاها و عناصر خدماتی مانند حمام، آب انبار و فضاهای تجارتی نیز از مهمترین کارکردهایی هستند که در بسیاری از مراکز محله ها شکل می گرفتند البته همان گونه که اشاره شد کارکردها و فضاهایی که در جوار هر مرکز محله شکل می گرفت، به عوامل متعددی بستگی داشت.
نوع تاسیسات و فضاهای واقع در مراکز محله ها نیز متفاوت بوده است، چنان که در شهرهایی مانند یزد، نائین و کاشان که دسترسی به آب آشامیدنی به سادگی برای همه مردم و به صورت فردی ممکن نبود، آب انبار یکی از عناصر مهم خدماتی بود که در مرکز محله یا نزدیک به آن، برای تامین نیاز مردم مردم احداث می شد.
به همین ترتیب ممکن است در شهری مانند نایین به دلیل نوع اعتقادات مردم و رقابتهای اجتماعی بین محله های مختلف مشاهده و جود یک حسینیه سر پوشیده در هر محله بود، در حالی که در شهر دیگری مانند تهران، هر مرکز محله شامل فضایی باز یا سر پوشیده موسوم به تکیه بود.
خصوصیات مرکز محله
انواع مرکز محله از نظر شکل آنها می توان به دو نوع تقسیم نمود نخست مراکز خطی، یعنی مراکزی که در امتداد گذرها و به صورت بازار چه شکل گرفته اند و از تعدادی مغازه ها تشکیل شده اند که همراه با مسجد و دیگر فضاهای عمومی در امتداد معبر اصلی و بیشتر در محل تقاطع چند گذر مهم واقع شده اند. نوع دوم مرکز محله به صورت میدانچه ای است که در محل تقاطع گذر های اصلی یا در کنار مهمترین معبر هر محله شکل می گرفته است و بناهای عمومی و فضاهای تجارتی در پیرامون آن احداث می شده است. مراکز فوق از نظر خصوصیات معماری آنها به دو گونه تقسیم می شوند، نخست فضاهای طراحی نشده و یعنی مرکزی که به تدریج و در طول زمان شکل گرفته اند و دارای نقشه طراحی شده ای نیستند و نمای سطوح آنها نیز طراحی نشده است. نوع دوم، مراکزی هستند که نقشه و نمای آنها طراحی شده و دارای شکلی منظم و هندسی است.
گرایش افراد به محله
از دیدگاه اجتماعی پارامترهای متعددی در ایجاد حس گرایش به محله یک عنصر اجتماعی بر شمرد. مهمترین آنها تجربیات گذشته و خاطرات دوران کودکی کسانی که زندگی محله را تجربه کرده و ادراک و احساس مطلوب باعث گرایش به آن می شود. تصور مطلوب از محله کودکی باعث پذیرفتن به عنوان یک واقعیت خوشایند در سن بالا است. یکی از عوامل موثر در برقراری ارتباط با شهر سرزندگی آن است. محله های اصیل به عنوان عناصر شهری به جامانده از شهرنشینی گذشته دارای این خصلت زنده و انسانی است. جوهره عنصر شهری در پویایی و حیات آن است و لذا برخورد با کالبد محله باید برخوردی مجرد باشد.
وجود سلسه مراتب در صورت بندی فضاهای دسترسی یکی از مهمترین عوامل هویت دهنده در بافت محله های شهری است. ارتباط هر یک یا چند واحد مسکونی از طریق بن بست خصوصی یا فضای نیمه خصوصی کوچه بر قرار می شود. با گذر از بن بست به کوچه در واقع روان اجتماعی افراد از حد خانواده یا چند خانواده موجود در بن بست به تعداد بیشتری افزایش یافت.
ساختار محله ای نوش آباد
بر دروازه کویر مرکزی ایران کهن، شهر تاریخی نوش آباد قرار دارد. قریه نوش آباد دارای 5 محله با نامهای درب ریگ، توی ده، بالاده، شیخ آباد، جویباره و دو زیر محله به نامهای "ورقاده" و "ولی دایه" در مجموع دارای 7 محله است که هر یک دارای ویژگی های اجتماعی مستقل و در عین حال وابسته به یکدیگر است. این محلات در سال 1360 به ترتیب به مناطق شهید بهشتی، شهید مطهری، شهید منتظری، شهید باهنر و شهید رجایی تغییر نام داده شد.
هر یک از این محلات دارای مرکز محله ای مبتنی بر ساختارهای دوران صفوی و قاجاری هستند، گرچه برخی از این ساختارها از دوره سلجوقی نیز استمرار یافته اند. این پنج مرکز محله معمولاً از عناصری مانند میدان، حسینیه، مسجد، آب انبار و بازارچه تشکیل شده اند که هسته اصلی هر محله به دلیل نوع اعتقادات مردم و رقابتهای اجتماعی بین محله های حسینیه می‌باشد. وجود این محلات ذهن را به سمت یک شهر با سیستم حکومی فدرال رهنمون می سازد و در این ساختار است که محله ها به عنوان یک واحد اجتماعی نیمه مستقل در کالبد شهر ظهور پیدا کرده اند.
معمولاً مقابل حسینیه های نوش آباد میدانی قرار دارد که اطراف آن میدان بازار محل محسوب می‌شود، مغازه های مختلف و مسجد حول محور آن قرار دارند در واقع حسینیه ها تنها مراکزی هستند که بیشترین افراد هر محل (در ماه محرم) در آنها تجمع می‌کنند. در این محلات مسجد به عنوان یک محل عبادی و حسینیه به عنوان یک محل آئینی عمل می کند.
مرکز محله بالاده
یکی از قدیمی ترین محلات نوش آباد محله بالاده می باشد که مسجد جامع عتیق نیز در آن واقع شده است. مسجد جامع عتیق از بناهای مربوط به دوران سلجوقی است و پس از مسجد جامع کاشان و قلعه جلالی ها، دیرینه ترین اثر تاریخی دوران اسلامی در کاشان است. مردم محلی عقیده دارند که قدمت آن حتی به پیش از اسلام می رسد و می گویند این محل، آتشکده ای بوده که بعدها به مسجد تبدیل شده است. این مسجد شامل مناره، صفه جنوبی و شمالی شبستان و سردر تاریخی نفیس نیز می باشد.
مناره این مسجد با آجر ختایی ساخته شده و بسیار شبیه مناره غار در شهر اصفهان است. این مناره در گذشته به فانوس شهر شهرت داشته و فانوسی بر سر رهگذران جاده ابریشم بوده که به طرز خاصی در دوره اسلامی برسرتاسر بدنه دیوار مناره با آجر آیه العلم و عندالله نقش بسته است و در دورتادور بالای مناره نام چهار خلیفه نقش بسته که در زمان تعمیر این مناره تبدیل به نام محمد(ص) و علی(ع) تغییر پیدا کرد و بنای مسجد جامع که از دوره سلجوقی می باشد الحاقی به این مناره است.
نکته مهمی که در پیدایش محلات نقش دارد این است که نقطه شروع شکل گیری یک محله جایی است که به طور طبیعی حامل معنایی باشد، این معنا حاصل تعامل بین انسان و محیط است، یعنی در برخورد بین نیازهای انسانی و عوامل طبیعی لزوم وجود انواعی از فضاها مشاهده می شود که از میان آنها تعدادی به صورت فضاهای جمعی و تعدادی نیز بصورت فضاهای منفرد و غیر جمعی ظاهر می شوند.
به طور مثال نیاز به تقدس و نیاز به آب موجب می شود ارزش مکانی قسمتی از شهر بالا رفته و انسان نیازمند در پرداختن به این فضا، گزینه های تکمیلی خود را به آن بیافزاید. در گام بعدی فضا از حضور افراد مملو شده و فضای جمعی با خصوصیت ارتباط انسانی شکل می گیرد.
در این محله نیز شرایط طبیعی یعنی مکان دسترسی به آب، تعیین کننده مکان هسته اصلی شهر بوده است و به دلیل اینکه دسترسی به آب آشامیدنی به سادگی برای همه مردم و به صورت فردی ممکن نبوده، آب انبار به عنوان یک زیر ساخت و عنصر مهم خدماتی در مرکز محله برای تامین نیاز مردم احداث می شده و بقیه فضاها در ادامه در حول آن شکل گرفته اند، حتی مسجد و امامزاده نیز به عنوان فضاهای مقدس و مذهبی و مکتب خانه به عنوان فضای آموزشی در کنار آب شکل گرفته اند. این امامزاده که شاهزاده اسحاق از زیارتگاه های دیدنی دوران قاجار بوده و اثر تاریخی و زیبای آن ، ضریح مشبک چوبی اش است که به دلیل قدمت و ظرافت قابل توجه می باشد و ورودی آن در زیر ساباط قرار دارد. در ورودی این ساباط نیز زنجیری به نام زنجیر عدل وجود داشته که از آن برای بخشش گناهان استفاده می کرده اند و این موضوع نیز بر بار معنایی این فضا و خاطره انگیزی آن در ذهن مردم محله و شهر نقش دارد.
مرکز محله دربریگ
محله "دربریگ" نیز یکی از قدیمی ترین محله های نوش آباد می باشد و علت نامگذاری آن جلوگیری از ماسه های بیابان است. مسجد علی در بافت قدیمی این محله واقع شده و در رو به روی ورودی آن درخت گز کهنسالی قرار دارد که به درخت آرزوها نیز معروف بوده و نقطه ای عطف در شهر محسوب می شود. همین نامگذاری نشان دهنده بار معنایی این درخت و جنبه تقدس نزد اهالی شهر می باشد. این مجموعه، حسینیه، بازارچه، آب انبار، واحدهای تجاری و فضای گشایش جلوی آن، به عنوان تاسیسات عام المنفعه اجتماعی، خدماتی و آموزشی نقش مرکز محله را دارا هستند.
