■ پیش درآمدی بر منظر فرهنگی بخش معماری

تنوع گسترده ای از مناظر وجود دارد که بیانگر تفاوت مناطق مختلف جهان می باشد. گونه ای از این مناظر مرکب از آثار طبیعی و انسان ساخت است که حکایت از رابطه طولانی و دوستانه بین انسانها و محیط طبیعی پیرامون شان دارد.


منظر فرهنگی ، منطقه جغرافیایی را شامل می شود که جلوه های فرهنگی و طبیعی با رویداد های تاریخی، فعالیت ها و افراد یا گروه های انسانی در هم آمیخته است.

کمیته میراث جهانی یونسکو، منظر فرهنگی را به عنوان تمایز جغرافیایی سرزمین ها یا ویژگی منحصر به فرد آن چنین تعریف کرده است: نمایشی مرکب از آثار طبیعی و انسانی. ( UNESCO, 2005)

این مفهوم در عرصه میراث بین المللی شرح و بسط یافته و به عنوان بخشی از تلاشهای صلح جویانه جهانی در آمده است... منظر فرهنگی ثمره یکی از دوگانه های بسیار مهم در اندیشه غرب است : "طبیعت و فرهنگ"
از اولین تعاریف منظر فرهنگی که توسط کارل سوئر (متخصص جغرافیای انسانی) ارائه شده است چنین است:


" منظر فرهنگی، یک منظر طبیعی است که بوسیله گروهی انسانی شکل یافته است. فرهنگ نقش عامل را دارد و طبیعت نقش واسطه را و منظر فرهنگی ماحصل آن است." (SAUER, 1925)
منظر فرهنگی می تواند از مناطق روستایی وسیع تا یک مزرعه کوچک را در بر گیرد. منظر فرهنگی می تواند بیانگر سیمای بصری و فضای انسان ساخت و روابط حاکم بر آن باشد. چنانچه کشتزار ها، اراضی ملی، باغ های ملی، پارکها ، پردیس دانشگاه ها، گورستان ها، بزرگ راه های خوش منظره، محوطه های صنعتی جزئی از منظر فرهنگی هستند.

منظر فرهنگی می تواند آثار هنری ، متون، داستان ها ، فرهنگ شفاهی( مَثَل ها) وجلوه های هویت بومی در یک بستر اقلیمی و در ارتباط با آن باشد.

کمیته میراث جهانی، منظر فرهنگی را به سه دسته اصلی تقسیم بندی کرده است، این تقسیم بندی از راهنمای اجرایی کمیته میراث جهانی اقتباس شده که شامل موارد زیر است:

1- منظره ای که آگاهانه بوسیله انسان طراحی و خلق شده باشد.

2- منظر اصیل تکامل یافته که ممکن است یک منظره به جا مانده از گذشته یا منظره تداوم یافته از گذشته تا کنون باشد. این شکل منظر، از تعامل بین جوامع ابتدایی، معیشت و آداب و آیین های آنان با طبیعت بوجود آمده است و شامل دو گونه می باشد:

o منظر میراثی (فسیلی) که در یک فرآیند تکاملی در گذشته شکل گرفته و اکنون ویژگی های معنی دار و مشخص آن در محیط باقی مانده است. (فرآیند تکامل، در گذشته خاتمه یافته است.)

o منظر تداوم یافته(پایدار) که نقش اجتماعی فعال در زندگی امروز دارد و از سنتهای گذشته باقی مانده است. تکامل آن هنوز ادامه دارد و آثار و شواهد آن قابل شناسایی است.

3- منظر فرهنگی مشترک(مختلط) که ممکن است به خاطر آیین ها ، هنرها و آمیزش فرهنگ با عناصر طبیعی واجد ارزش شده باشد.

در یک تقسیم بندی دیگر که توسط بنیاد منظر فرهنگی(The Cultural Landscape Foundation) ارائه شده است منظر فرهنگی به چهار دسته تقسیم شده است:

1- منظر محوطه های باستانی
2- منظر تاریخی انسان ساخت
3- منظر زبان بومی
4- منظر اقوام و نژاد ها

از 1908 واژه منظر فرهنگی در دانشگاه ها مورد استفاده بوده است تا اینکه در سال 1992 میلادی کمیته میراث جهانی ، منظر فرهنگی را به عنوان بخشی از میراث جهانی تعریف و ثبت نمود.

در سال 2006 میلادی کمیته میراث جهانی به علاوه متخصصان مربوطه از سراسر جهان درباره مفهوم منظر فرهنگی تجدید نظر کرده و چنین بیان داشتند:
" اگر چه مفهوم منظر اصالتاً در اجتماعات هنری شکل گرفته و استفاده می شده ... اکنون گستره منظر و مصداق های آن که معانی فرهنگی و اشکال اجتماعی را در بر می گیرد براحتی قابل قرائت است."

در حقیقت هنگامی که دانشگاه ها نظام تعاملی بین فعالیت های انسان و محیط سکونت طبیعی او را به عنوان منظر فرهنگی می شناختند، تعریف یونسکو تقریباً در بردارنده تمام سکونت گاه های سراسر جهان به علاوه کارکرد های آن، اقلیم، تعاملات اجتماعی، آداب و رسوم، اعتقادات، مفاهیم و سنت های افرادی می شود که در یک منظر فرهنگی زندگی می کنند.

از نمونه های منظر فرهنگی که در یونسکو ثبت شده است می توان به موارد زیر اشاره کرد:

 منظر فرهنگی دَرّه Dresden Elbe در آلمان
 منظر فرهنگی پارک ملی Uluru-Kata Tjuta در استرالیا
 منظر فرهنگی مزارع مطبق برنج در فیلیپین
در ایران از 8 اثر ثبت شده در میراث جهانی تنها منظر فرهنگی شهر بم به ثبت جهانی رسیده و باقی آثار تنها خود اثر به ثبت میراث جهانی رسیده است. شهر بم با عنوان "بم و منظر فرهنگی آن" در ژوئن ۲۰۰۴ در فهرست آثار میراث جهانی به ثبت رسیده است.


چرا منظر فرهنگی مهم است؟

"منظر فرهنگی بخشی از میراث ملی انسان و بخشی از زندگی هریک از ماست!"
منظر فرهنگی برای هر فرد یک میراث به شمار می رود. فواید حفاظت از منظر فرهنگی بسیار گسترده است. آنچنان که در مواجهه با بناهای تاریخی، از آن به آداب، الگوها و نحوه توسعه یک سرزمین پی می بریم؛ در منظر فرهنگی ، شکل ها ، ویژگی ها، کارکرد ها و آداب و رسوم ؛ ابعاد پیچیده رابطه با دنیای طبیعی پیرامون مان را آشکار می کند.

در قالب منظر فرهنگی بهره¬وری از مناظر، اقتصاد، اقلیم، اجتماع، تفریحات، آموزش و درک از ملت ها و جوامع از یکدیگر، برای افراد امکان پذیر می گردد.


چرا حفاظت از منظر فرهنگی مهم است؟

متاسفانه غفلت ما از یک سو و توسعه نا مناسب از سوی دیگر، میراث غیر قابل تجدید (غیر منقول) ما را به مخاطره انداخته است. تصمیم های کوتاه مدت ما در مورد محیط و آثار فرهنگی –که نوعاً بلند مدت هستند- منجر به از دست رفتن یگانگی(منحصر به فرد بودن) میراث فرهنگی ما شده است. مسئولیت هر فرد تلاش مستمر در راستای حفظ منظر فرهنگی سرزمین خود می باشد.

حفاظت پایدار و تفسیر منظر فرهنگی می تواند به بهبود کیفیت زندگی کمک کند و یک محیط مکان مند و دارای هویت برای نسل های آینده را به ارمغان آورد.