به کارگیری همه فنون معماری و طراحی در ساخت مساجد توام با سادگی خاص، فضایی معنوی را در مساجد قدیمی ایجاد کرده است که ارتباط با خالق هستی را تسهیل می‌کند.
تحولات زندگی بشر و صنعتی شدن در دوران معاصر و نگرش اقتصادی به مسایل مختلف باعث شده که معماری ساده، زیبا و معنوی مساجد نیز تحت تاثیر قرار گیرد و گاه طراحی‌های نامناسب به خانه خدا شود، لطمه می زند.
” روان شناسی معماری روزگار ما و از جمله معماری مساجدمان که می‌باید بیش از پیش جواب گوی نیازهای روانی خلوت ما باشد، در فراهم آوردن پاسخ های درست و دلنشین ناتوان است.... “
معماری برخی مساجد در پاسخ به نیازهای جدید، تغییراتی کرده که گاه بنیان بنا به عنوان عبادتگاه را مورد تردید قرار می‌دهد.
بنیان گذاران این مساجد نیز در رده‌های گوناگون اجتماعی و سیاسی هستند و مکان هایی که به نام مسجد ساخته می‌شوند گاه بناهایی هستند که گویی گنبد و مناره ای به اجبار به آن ها چسبانده شده و گرنه در بر و پیکر خویش معماری مسجد را ندارند.
امروزه بیشتر ساختمان هایی که ساخته می‌شوند، روح معمارانه، خالص و ناب مسجد را دارا نیستند و اگر طراحی هم بخواهد بر پایه اندیشه‌های ناب معماری طرحی دراندازد، هیات های امنا که بنیان گذارند، دست او را می‌بندند.
در نتیجه بر گرد اندیشه‌های پاک، صاف و ناب او حصاری از درخواست های گوناگون می‌کشند، مانند این که مغازه حتما داشته باشد، آن هم بر خیابان، ورودی مسجد را از کوچه بگذاریم، تراکم می‌خریم،
بالکن هم اضافه کنید هم توی کوچه و هم توی خیابان، آشپزخانه بزرگ باشد.
با این اندیشه، اگر جایی ماند برای خدا و مردمانی که روی به خدا دارند، جای مناسبی نخواهد بود.
وقتی ارزش معماری فرو می‌افتد، تنها با یک گنبد و مناره نمی‌شود یک مسجد داشت. باید یک مسجد ساخت آن وقت خودش گنبد و مناره درخور را می‌طلبد.
مساجدی که در گذشته پدران و نیاکان ما ساخته‌اند، به تمامی آنچه شایسته بوده اندیشیده و فضاهایی به راستی نغز و دلکش و دلپذیر را در نهایت سادگی و پیراستگی پدید آورده اند.
ابهت مساجد آن زمان در حین سادگی و کوچکی، خود فضیلت خلوت گزینی را به همراه داشت.
در نظریه ای دیگر می توان گفت:
مسجد، مسجد است با تمام ویژگی هایش، مسجد خانه خداست و برای خدا. از این رو برای طراحی و ساختش می‌باید همان کاری را کرد که نیاکان و پدران ما کرده‌اند و از سرانگشتان شان این همه گوهرهای درخشان فرهنگ و معماری در گوشه و کنار سرزمین‌مان به یادگار گذاشته‌اند.
می‌باید خدایی اندیشید، برای خدا اندیشید و خدایی طراحی کرد و خدایی ساخت، زیرا سرزمین ایران از سال های آغازین تاریخ شناخته شده‌اش، گواهان بسیار دارد که سرزمین مردمان خداشناس و خداجو بوده است.
امروزه مسلمانان غالبا از ساختن مسجدی که به قدر مساجد گذشته دل انسان را منقلب و حال او را برای ذکر و عبادات آماده سازند، عاجزند.
مساجد متعددی که امروزه در نقاط مختلف جهان ساخته می‌شود، هریک بیش از دیگری گواه این مدعاست، امروزه مساجد مجهز به اقسام امکانات ورزشی، اقتصادی و فرهنگی به وفور یافت می‌شوند، گاه این اماکن مذهبی به بناهای روز شبیه هستند.
در برخی موارد مساجد به عناصری از معماری قدیم مزین می‌شود، اما غالبا در آن ها یک چیز کم است و آن فضایی است که با ذکر خدا متناسب باشد آن چنان که در مساجد قدیم بود.
به قلم رضا نوروزی
