مقدمه
با رشد شهرها و حومه ها میل شدیدی به یکنواختی منظر پدید آمد، بطوریکه تفاوت اندکی در خوصیات موجود بین نواحی مختلف شهرها و محله ها دیده می شد و این امر طراحان را ترغیب نمود که در جهت شناخت و سپس تقویت شاخصهای منحصر بفرد هر ناحیه در طراحی های خود بکوشند.
عناصر ساخت منظر به دو دسته قابل تقسیم هستند :
1- عناصر طبیعی ، شامل انسان، حیوانات ، گیاهان ، خاک ، آب ، باران و باد.
2- عناصر مصنوع ، شامل مبلمان ، اتومبیل ¸ مسیرها و دسترسیها ، فضاهای گشایش و مکث و عناصر تاسیساتی، که در این نوشتار به اختصار درمورد هریک از آنها صحبت خواهیم کرد.
- عوامل طبیعی
- خاک
خواص فیزیکی و شیمیایی خاک بستر طراحی از مهمترین عوامل تاثیرگذار بر طرح می باشد و بهمین دلیل بررسی خاک از نظر بافت ، رنگ ، میزان مقاومت فشاری ، میزان تخلخل و غیره اولین مرحله مطالعات طراحی را به خود اختصاص می دهد.
بررسی خاک از نظر نیز میزان املاح ( نمک و آهک )از اهمیت زیادی برخوردار است زیرا که وجود نمک به میزان زیاد در خاک سبب ایجاد حفراتی درون بافت خاک ، به هنگام انبساط و انقباضهای فصلی می گردد.
تاثیر عوامل فرسایشی و همچنین تحلیل فرآیندهای رسوبگذاری و عوامل رانشی و غیره بر خاک نیز به پایداری طرح ما و همچنین انتخاب صحیح مصالح و محاسبات پی سازیها ، کمک می کند.
- آب تاثیر آب بر طراحی منظر نیز از دو لحاظ قابل بررسی و توجه است
الف ) تاثیر آب از نظر عملکردی ، اعم از آبیاری ، پاکیزگی ، ...
ب) تاثیر روانی آب ، از جمله رنگ آن و انعکاس آن و یا حرکت و صدای آب.
همچنین آب در فرهنگهای گوناگون دارای معانی سمبلیک و اعتقادی متعددی نیز می باشد، چه بسا که در فرهنگ کهن پارسی آب عنصر اصلی باغسازی است و جنبه قداست دارد.
وجود آب سبب ایجاد تغییراتی نیر در میکروکلیمای محلی که در آن واقع است نیز می گردد ، از جمله اینکه آب در میزان درجه حرارت محیط و همچنین میزان رطوبت آن، تاثیرگذار است
- نور نور چه از لحاظ فیزیکی و چه احساسی بر منظر تاثیر می گذارد.
جهت و شدت نور و نحوه توزیع آن در فضا سبب ایجاد سایه روشنها و همچنین تفکیک فضاها به صورت نقاط سایه و نقاط پرنور، ایجاد مرکزیت دید و ... می گردد.
علاوه براین میزان تابش خورشید محدودیت هایی را نیز در انتخاب نوع پوشش گیاهی ایجاد می کند.
- باد ما در طبیعت با دونوع باد مواجه هستیم 1) بادهای مطلوب و 2) بادهای نا مطلوب.
استفاده بهینه از بادهای مطلوب و کاهش تاثیر بادهای نامطلوب میتوانند تاثیر بسزایی در تنظیم شرایط محیط و درنتیجه پایداری طرح ما داشته باشد.
کاهش شدت بادهای نامطلوب از طریق ساخت موانع و ایجاد تغییر جهت در آن ، از راهکارهای قابل توجه در طراحی است.
- باران بررسی میزان باران و سرعت و شدت آن در تعیین راهکارهای دفع آبهای سطحی سایت و یا استفاده از آن در چرخه آبیاری مجموعه، بسیار حائز اهمیت است.
- پوشش گیاهی در هر منطقه پوشش گیاهی موجود نشان دهنده ویژگیهای محل اعم از اقلیم، مقاومت خاک و... است که معمولا سعی می شود به صورت دست نخورده در جای خود حفظ شود. پوشش گیاهی که برای یک سایت طراحی می شود باید با ویژگیهای اقلیمی منطقه هماهنگی کامل داشته باشد. این پوشش گیاهی می تواند جنبه کاربردی (کاهش درجه حرارت، مقابله با آلودگی و عوامل نامساعد جوی مثل بادهای نامطلوب) یا تزیینی (از لحاظ بصری یا حسی) داشته باشد.
استفاده مناسب و بجا از گیاهان می تواند میزان نیاز به عناصر مصنوع را کاهش دهد.
- حیوانات
حیوانات از عوامل حیات بخش منظر هستند. اکوسیستم جانوری هر منطقه باید در طراحی آن مدنظر قرار گیرد. استفاده از پوششهای گیاهی مناسب و همچنین انتخاب مبلمان در طراحی منظر و لحاظ کردن خصوصیات جانوران بومی هر منطقه و نیازهای آنان ، سبب هماهنگی طرح با اکوسیستم جانوری آن منطقه و در نتیجه تناسب طرح با محیط می گردد.
- انسان فضا با حضور انسان در آن معنی پیدا می کند، درنتیجه فضا باید پاسخگوی نیازهای عملکردی و روانی و احساسی انسان باشد.
به طور کل بین انسان و محیط رابطه متقابلی وجود دارد ، بدین صورت که به همان اندازه که محیط رفتار انسانها را ، چه ازنظر روانی و چه از نظر عملکردی ، شکل می دهد ، انسان و عکس العملهای او نیز بر پویایی و یا سکون و آرامش فضا تاثیر گذار است.
در نتیجه توجه به نیازهای عملکردی انسان، شرایط آرامش وی ، حس زیبایی شناسی و نیازهای روانی او ، مهمترین گام در طراحی منظر به حساب می آید.
- عناصر مصنوع این عناصر می توانند در شناسایی محل و ساخت و یا بهبود ناحیه شهری موثر باشند.
عوامل موثر در انتخاب عناصر ساخت منظر عبارتند از دوام ، زیبایی ، تناسب و بخصوص هزینه آنها با توجه به بودجه تعیین شده در طرح.
- گلدانها
هرگاه درخت یا درختچه را نتوان مستقیما در زمین کاشت می توان از گلدان استفاده کرد. گلدانها را می توان به عنوان مانع یا حصارهایی جهت جلوگیری از دید و یا لطافت بخشیدن به دیوارهای بزرگ به کار برد.
نکاتی که باید در انتخاب یا طراحی گلدانها مورد توجه قرار گیرند عبارتند از:
- هماهنگی با محیط، ترکیب گلدانها به صورت چند تایی و ایجاد محیط دنج برای نشستن.
- آبیاری، استفاده از منابع آب، سیستم آبیاری دستی یا اتوماتیک.
- عمق مناسب خاک.
- کوتاه مدت، بلند مدت یا دایمی بودن گلدانها.
- استفاده از حلقه ها و یا استوانه های بتنی برای محافظت از کابلها و لوله ها.
- انتخاب نوع گیاه.
- مراقبت، مقاومت در برابر صدمات عمدی، استحکام.
- زهکشی.
- زباله دانها
زباله دانها می بایست در مکان مناسبی قرار بگیرند و قابل دید باشند بدون آنکه بیش از حد به چشم بیایند. در حاشیه خیابانها می توان زباله دانها را به صورت خطی و در فاصله سی متر از یکدیگر قرار داد ولی تعداد آنها را باید در جلوی ساندویچ فروشیهای بزرگ، سینماها و رستورانها بیشتر کرد.
عواملی که در طرح زباله دانها می بایست در نظر گرفته شوند عبارتند از:
- مقاوم بودن در برابر صدمات عمدی و استهلاک.
- استفاده از مصالحی که نیاز کمی به تعمیر و نگهداری دارند.
- سهولت در تخلیه و تمیز کردن.
- غیر قابل سرقت بودن.
- نسوز بودن طبق تعرفه های آتش نشانی.
- در معرض دید نبودن محتویات.
- نصب و اتصال اجزا.
- روشنایی
در هر منطقه می بایست از یک سیستم استاندارد شده برای تیرهای چراغ برق استفاده کرد. این تیرها همچنین می توانند برای نصب علایم و یا استقرار زباله دانها مورد استفاده قرار گیرند تا تعداد تیرها و پایه ها به حداقل برسد. ارتفاع و نوع چراغها می بایست بیانگر شاخصها و کاربرد در یک ناحیه باشد. به طور کلی چراغ پیاده روها را می توان به دو نوع کاربردی و تزیینی تقسیم کرد.
چراغهای کاربردی: - سطح بالا: بین 3 تا 4 متر برای روشن کردن میدانها، مراکز فروش و گذرگاههای عریض.
- سطح پایین: برای روشنایی نزدیکتر گذرگاههای باریک، نشستگاهها، اماکن صرف غذا و یا باغچه ها.
- دیواری : در امتداد پله ها و گذرگاههای شیبدار که استفاده از دو نوع دیگر جا گیر به نظر می رسد.
چراغهای تزیینی: - نور افکن: روشن کردن ساختمانهای خاص، بناهای یادبود، فواره ها یا درختان به وسیله نورافکنهایی صورت می گیرد که بر روی پایه یا دیوار نصب گردیده و یا در سطح پایین و در زاویه های مختلف قرار می گیرند.
- چراغهای جشن و سرور: چراغهای چندتایی با اثرات ویژه که برای جشنها به کار می روند.
- علایم
در استفاده از علایم می بایست کاملا بادقت و معقولانه عمل کرد تا تعداد تبرها و پایه ها به حداقل برسد. علایم را می توان به دیوارها و ساختمانها نصب کرد و یا آنها را جزیی از ساختارهای دیگر موجود در خیابان نمود که به هر صورت برای منظورهای دیگر برپا شده اند. ارتفاع، اندازه و شکل علایم می بایست به گونه ای طراحی شده باشند که به بهترین وجه قابل رویت بوده و به محیط مربوط به خود شکلی تازه بخشند اما در عین حال نباید بیش از حد به چشم بیایند.
طرز به کارگیری علایم در یک منظر خیابانی بستگی به خاصیت تصویری آنها دارد. علایم می بایست متناسب با معماری اطراف خود بوده و نقش خود را از نظر کاربردی و زیبایی ایفا کنند.
کاربرد علایم:
- نشان دهنده جهت: جاده ها.
- شناسایی ساختمانها، میدانها و پارکها.
- کنترل ترافیک: جاده ها و علایم پارکینگها.
- اطلاعات: تاریخی، محلی، رویدادها.
- علایم و نشانه ها: پرچمها، شعارهای روی پارچه، اشکال بزرگ دیواری، علایم اختصاصی شرکتها.
علایمی را می توان به هم وابسته دانست که یا به منطقه خاصی مربوط بوده و یا از لحاظ رنگ، شکل و نصب وجوه مشترکی داشته باشند.
- آبنماها نکات زیر را می بایست در طراحی ساختارهایی که در رابطه با آب ساخته می شوند در نظر گرفت:
- حرکت ( نور در آب جاری تلالو می نماید. آبهای جاری در مقایسه با آبهای راکد می توانند فضاهای بسیار متفاوتی به وجود آورند.)
- سروصدا (اصطلاحا صدای سفید)
- تاثیر خنک کننده
- انعکاس
- تحت الشعاع قرار دادن عوامل پیرامون خود
- تاثیر باذ بر ارتفاع فواره ها
- پایه ها
پایه ها موانع خوبی را برای جلوگیری از عبور وسایل نقلیه به وجود می آورند و می توانند به جای جدول خیابانی و یا در ترکیبی با آنها مورد استفاده قرار گیرند. با این حال محل پایه ها را می بایست به دقت انتخاب کرد تا از شلوغی و سد معبر در خیابان جلوگیری به عمل آید. از پایه های کوتاه می توان به عنوان محلی برای نشستن استفاده کرد و یا آنها را برای نصب چراغهای کوتاه در پارکینگها و پیاده روها مورد استفاده قرار داد.
- نرده ها زمانی از نرده ها استفاده می کنند که یک مانع فیزیکی که تا اندازه ای هم ایجاد ایمنی کند مورد نیاز باشد در عین حال از دید هم جلوگیری نکند. نرده ها و حصارها را نیز می توان جهت مشخص کردن مرز یک ناحیه و خصوصی نمودن آن یا پناهگاهی در برابر باد به کار برد.
- دیوارها
دیوارها یک مانع فیزیکی و بصری ایجاد می کنند و اصولا برای مشخص کردن نواحی خصوصی و نیمه خصوصی به کار می روند. آنها را می توان با سایر عوامل موجود در یک ناحیه ادغام کرد. برخی از این عوامل عبارتند از:
- باغچه هایی که بالاتر از سطح زمین قرار دارند.
- تغییرات سطح.
- محل نشستن یا نیمکتهای متصل به دیوار.
- سایه بان یا کیوسک.
دیوارهای حایل: دیوارهای حایل بلند را می توان به سکوهایی تقسیم کرد و به وسیله پوشش گیاهی این ترکیب را ملایمتر نمود. آنها را همچنان می توان به صورت پلکانی ساخت تا محلی برای نشستن ایجاد شود.
- جدولها
انتخاب نوع جدول باید منطبق باشد با:
- نوع مانعی که مورد نیاز است.
- نوع جاده.
- سنگفرش محوطه.
- پله ها پله ها را می توان بعد دیگری از سنگفرش دانست که به وجود آورنده تغییرات لازم در سطوح مختلف است، در مشخص نمودن ابعاد کمک می کند و حتی جایی برای نشستن فراهم می آورد.
- محل های نشستن
نیمکت ها را معمولا برای نشستنی موقت یا طولانی در نظر می گیرند. محل نشستن طولانی نیاز بیشتری به راحت بودن دارد. این نیمکت ها که در پارکها و فروشگاهها به کار برده می شوند بیشتر شکلی قالب ریزی شده دارند و دارای دسته و تکیه گاه هستند. محل نشستن کوتاه مدت می تواند ساده تر بوده و انعطاف پذیری بیشتری داشته باشد مانند نیمکتهایی که با دیوارها ادغام می شوند، حصاری برای باغچه های بلند تشکیل می دهند و یا در ایستگاههای اتوبوس نصب می گردند.
نیمکتها را می توان به طرق مختلف تنظیم کرد:
- به طرف همدیگر برای گفتگو.
- به طرف خارج یا پشت به پشت برای تماشای مناظر.
- برای نشستن در مراکز فعالیتهای مردمی مانند فروشگاهها یا میدانها.
- صندلیهای تکی برای رستورانهای کوچک یا ایستگاههای اتوبوس.
- نیمکتهایی که در واحدهای کوچک می توانند یک شکل منحنی را به وجود آورده و با پوشش گیاهی ترکیب شوند.
- صندلیها و نیمکتهای مجزا شده که با گیاهان ادغام شده محیط خلوت و ساکتی را به وجود می آورند.
تا آنجا که ممکن باشد نیمکت را می بایست در محلی که از عوامل جوی به خصوص باد بر حذر باشد قرار داد. نظم و ترتیب نیمکتها می بایست منطقی باشد و باید از پراکندگی آنها جلوگیری کرد تا محل عبور و مرور را مسدود یا شلوغ نکنند.
- آمفی تئاتر ها
آمفی تئاترها را می توان به صورت سطوح شیبدار چمن کاری شده و یا پلکانهایی از بتون یا سنگ ساخت. مصالح و مواد را می بایست مناسب محل مربوطه انتخاب کرد. سطح چمنکاری برای نشستن در اماکن غیر رسمی و پارک مانند و سطوح سنگی برای اماکن رسمی و یا جهت تجمع زیاد مثل تماشای کنسرت مناسب هستند.
- توقفگاههای سرپوشیده
توقفگاههای سرپوشیده را می توان برای استفاده دراز مدت، کوتاه مدت یا دایم بنا کرد.
- دایم: پیاده روهای مسقف، بناهای ستون دار و یا ورودی مسقف اتومبیل ها.
- دراز مدت: ایستگاههای اتوبوس، کیوسک ها و اتاقکهای تلفن.
- موقت: سایه بان مغازه ها و چترهای بزرگ کافه ها که در محیط باز از آنها استفاده می شود.
توقفگاه های سرپوشیده اصولا بدین جهت مورد نیاز هستند که محل امنی در برابر عوامل جوی برای عابرین فراهم آورند.
در تمام حالات آنها را می بایست به گونه ای طراحی کرد و ساخت که در مقابل فرسودگی و صدمات عمدی مقاوم باشند. علاوه بر این توقفگاه ها را باید با سبک معماری اطراف هماهنگ کرد و یا آنها را جزیی از طراحی عمومی قرار داد.
- سایه بانها
سایه بانها یا به ساختمان متصل بوده و یا مستقل می باشند و پناهگاهی را در برابر عوامل جوی به وجود می آورند. سایه بانها ممکن است در تزیین و رنگارنگ نمودن منظر موثر واقع شوند. آنها در نواحی شهری که سرعت باد توسط ساختمانهای بلند تشدید می گردند و وضعیت بدی را در فضاهای باز مجاور به وجود می آورند ارزش خاصی دارند.
سایه بانها می توانند به صورت موقت یا دایم باشند. سیستمی که بتوان آن را فورا برپا کرد برای بازارهای یکروزه مناسب است.
- ساختارها یک ساختار ممکن است محافظی در برابر عوامل جوی باشد یا نباشد اما در هر صورت می تواند کاربردهای زیر را داشته باشد:
- حسی از وجود یک مکان به خصوص را به وجود آورند.
- به عنوان متصل کننده ای عمل کنند.
- مدخلی را تشکیل دهند.
- نشانگر محل یا مرکز فعالیتی باشند.
اینها معمولا به صورت صحنه های مسقف، جایگاههای سخنرانی، صحنه های نمایش، آلاچیق، چادرهای نمایشی، کیوسکهای اطلاعات، اتاقکهای تلفن عمومی، محل ورودی تسهیلات زیرزمینی، سرویسهای بهداشتی عمومی، جایگاههای عرضه کالا، روکش برای کنسرتهایی که در فضای باز اجرا می شوند، استخرها و ورزشگاهها شکل گیرند. هر یک از اینها ملزومات مخصوص به خود دارند که باید کاملا بررسی شوند. این ملزومات ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- چراغهای روشنایی
- فاضلاب
- دسترسی
- تابلوها و علایم
- صندلی و نیمکت
- تجهیزات سمعی و بصری
- گرما / تهویه
- ایمنی
- وسایل تخصصی
- نگاهداریهای ویژه
- ساختارهای باز
آلاچیق ها و داربست ها و طاق های مخصوص گیاهان بالارونده را می توان در پارک ها، باغ ها و مناطق مسکونی به کار برد تا مورد استفاده گیاهان بالارونده و پیچک ها قرار گیرند. چوب و استیل رایجترین مصالح برای این منظور به حساب می آیند.
